تصویر: سه‌تار متعلق به قرن 19 که در موزه موسیقی فرانسه نگهداری می‌شود.
سازشناسی (Organology) یکی از حوزه‌های مورد مطالعه در اتنوموزیکولوژی است. سازشناسی به مطالعه انواع گوناگون سازها در سراسر جهان می پردازد و عمده‌ترین دستاوردش نظام‌هایی رده‌بندی سازها است. برونو نتل از مطرح‌ترین چهره‌های حال حاضر اتنوموزیکولوژی، موضوعات قابل بررسی در موسیقی‌شناسی قومی را ذیل پنج عنوان «1- پیدایش یا مراحل ابتدایی تکامل موسیقی 2- رابطه موسیقی‌های غیرغربی در هر سطح فرهنگی با موسیقی غرب 3- سیستم‌های
تنال 4- موسیقی و اساطیر 5- سازها و سیستماتیک آنها دسته‌بندی می‌کند.» (مسعودیه، 1383: 16) از میان بررسی های گوناگون، مانند مطالعات نشانه شناسی، زبان شناسی و اشاعه و ارتباطات فرهنگی که بر سازها انجام شده اند، مطالعاتی که به رده‌بندی سازها پرداخته‌اند جایگاه ویژه ای دارند. تامل در این نظامهای رده‌بندی به ویژه با توجه به تحولات اخیر سازهای ایران حائز اهمیت است چرا که همیشه این سئوال قابل طرح خواهد بود که چه حدودی از تغییر یک ساز را به سازی دیگر بدل می‌کند.
سه‌تار در نظامهای رده‌بندی کتب موسیقی قدیم ایران
گرایش به دسته‌بندی سازهای موسیقی در فرهنگ‌های مختلف سابقه‌ای بیش از علم آکادمیک آن دارد. در اکثر کتاب‌هایی که در زمینه موسیقی تحریر شده‌اند می توان نمونه‌هایی از تلاش مولفان آنها را برای دسته‌بندی سازها مشاهده کرد. محمدرضا درویشی در مقدمه جلد اول کتاب دایره‌المعارف سازهای ایران به موضوع رده‌بندی سازها پرداخته است. او در جایی که قصد معرفی نظام رده‌بندی سازهای به‌کار گرفته در کتابش را دارد به صورت مشروح، تاریخچه رده‌بندی سازها را شرح داده است. قدیمی ترین نظامهای رده‌بندی، متعلق به چین، هند و یونان هستند. در ایران نیز از قرن سوم هجری به بعد می توان شاهد این نظامهای رده‌بندی بود. از مهمترین کتاب‌هایی که در حوزه فرهنگی ایران به رشته تحریر درآمده یکی کتاب “موسیقی کبیر ” نوشته ابونصر فارابی و دیگری کتاب “مقاصد الالحان” نوشته عبدالقادر مراغی است. در هر دو کتاب نمونه هایی از نظامهای رده‌بندی سازها ارائه شده اند. تفاوت عمده این دو نظام رده‌بندی در تعداد رده‌های اصلی سازها است. فارابی سه رده سازهای زهی، سازهای بادی و در نهایت سازهای ضربه‌ای و کوبه ای را معرفی می کند اما عبدالقادر علاوه بر این سه، حنجره انسان را هم به عنوان چهارمین و نیز کامل‌ترین گروه معرفی می کند.
در این نظام رده‌بندی، ذوات الاوتار یا سازهای زهی، سازهایی هستند که عامل تولید صدا در آنها ارتعاش زه (سیم) است. این گروه از سازها را عبدالقادر به سه زیر گروه تقسیم می‌کند: ذوات الاوتار- مطلقات، که سازهایی با طول زه ثابت را شامل می شوند. در این دسته از سازهای زهی برای تولید هر تُن از یک زه مجزا استفاده می‌شود. از نمونه‌های آشنای و امروزی این دسته از سازها می‌توان به سنتور، قانون و چنگ اشاره کرد. ذوات الاوتار- مقیدات، آن دسته از سازهای زهی هستند که طول زه در آنها ثابت نیست و برای تولید تُن های موسیقایی باید طول زه را تغییر داد. به این منظور غالبا انگشتان دست چپ با اعمال فشار بر زه ساز طول آن را تغییر می‌دهند. از نمونه‌های آشنای این دسته از سازها می‌توان به تار، عود، تنبور، دوتار و نیز سه‌تار اشاره کرد. عبدالقادر در ذوات الاوتار- مجرورات به تکنیک اجرا اشاره دارد. به عبارتی، مجرورات، سازهایی از دسته مقیدات هستند که شیوه تولید صدا در آنها، کشیدن کمان (آرشه) بر سیم است. در نهایت همان طور که گفته شد از دید موسیقیدانان قدیم، سه‌تار، سازی زهی و مقید است یا به زبانی دیگر ذوات الاوتار مقید.
سه‌تار در نظامهای رده‌بندی معاصر
در میان نظام های رده‌بندی معاصر، نظام رده‌بندی سازهای “زاکس- هورن باستل” (Hornbostel-Sachs) از اعتبار بیشتری برخوردار است. زاکس و هورن باستل نظام رده‌بندی سازهایی را که در سال 1914 پیشنهاد دادند بر اساس بازبینی و بررسی مشکلات سیستم رده‌بندی ویکتور ماهیلون (Victor-Charles Mahillon) بنیان نهادند. مبنای رده‌بندی زاکس- هورن باستل نیز مانند ماهیون بر مبنای ویژگی‌های فیزیکی تولید صدا در ساز قرار دارد. نتل این نظام را اینگونه توصیف کرده است: “در این سیستم عقاید تکاملی دخالتی ندارد. این سیستم صرفا تشریحی است و سعی دارد که تمامی سازهای موجود در دنیا به اضافه آن‌هایی که در حال حاضر وجود ندارند ولی وجود آنها در زمان گذشته به اثبات رسیده را در یک نوع رده‌بندی منطقی قراردهد.” (نتل، 1365: 174) یکی از مهمترین خصوصیات این نظام رده‌بندی سیستم شماره گذاری ده‌دهی آن است که سایر نظامهای بعد از آن، از این سیستم الگوبرداری کردند. در این نظام چهار گروه اصلی از سازها معرفی شده‌اند. این چهار گروه عبارتند از:
خودصدا (Idiophones): سازهایی که جنس خود ساز صدا را تولید می کند مانند سنج
پوست‌صدا (Membranophones): سازهایی که دارای پوست هستند مانند طبل
زه‌صدا (Chordophones): سازهای زهی مانند تار و سنتور
هواصدا (Aerophones): سازهای بادی مانند نی.
بعدها گروه پنجمی با عنوان Electrophones نیز به این چهارگروه اولیه افزوده شد که سازهای الکتریکی را رده‌بندی می‌کند و همین‌طور در نمونه‌های جدیدتر نرم‌افزارها (Softwares) نیز به این رده‌بندی افزوده شده‌اند. تمامی نظامهای رده‌بندی سازها به دلیل پیچیدگی‌های ساختمان سازها که در نتیجه آن تعلق یک ساز به بیش از یک رده رخ می دهد، دارای پیچیدگی های ویژه ای هستند. نظام رده‌بندی زاکس- هورن باستل نیز به همین دلیل از یک الگوی مشخص در رده‌بندی سازها استفاده نکرده است. در این نظام سازهای ایدئوفون و ممبرانوفون براساس چگونگی اجرا یا به عبارتی شیوه نواختن آنها دسته بندی می شوند در حالی که سازهای کوردئوفون بر اساس شکل ظاهری و ساختمان ساز رده‌بندی شده است و سازهای آئروفون بر اساس طریقه دمیدن در ساز رده‌بندی شده اند.
زاکس و هورن باستل برای هر یک از چهار رده اصلی زیر رده های زیادی زا برشمرده و مشخص کرده اند. برای مثال تنها برای سازهای ایدئوفون، چهار زیر رده و برای هر یک از آن زیر رده‌ها تقسیمات جزیی تری را ارئه داده اند. در این بخش ما تنها به معرفی رده کوردئوفون‌ها خواهیم پرداخت چرا که سه‌تار در این رده از نظام زاکس- هورن باستل قرارمی گیرد. در نظام رده‌بندی زاکس- هورن باستل سازهای کوردئوفون به دو گروه اصلی تقسیم بندی می‌شوند:
کوردئوفون‌های ساده
کوردئوفون‌های ترکیبی (پیچیده)
2.1. لوت‌ها
2.2. هارپ‌ها
2.3. هارپ- لوت‌ها
در این تقسیم بندی سه‌تار یک کوردئوفون ترکیبی از نوع لوت‌ها شناخته می شود.
در رده‌بندی دیگری که که برمبنای نظام زاکس-هورن‌باستل طراحی شده و در کتاب اتنوموزیکولوژی به ویراستاری هلن مایرز منتشر شده سه‌تار با شماره 351.212.22 رده‌بندی شده است.(Myers,1992:278) همانطور که گفته شد این سیستم شماره گذاری اولین بار توسط زاکس- هورن باستل ارائه شد. در این کد عدد 3 گویای رده اصلی که در اینجا کوردئوفون است می‌باشد. سایر اعداد به این ترتیب بازخوانی می‌شوند:
3 Ü کوردئوفون
5 Ü از خانواده Lutes و Fiddles
1 Ü زیرخانواده Lutes
2 Ü با ساختار پیچیده (دارای دسته و جعبه تشدید صدای مجزا و مشخص در دو جهت متفاوت)
1 Ü دسته ساز به جعبه تشدید صدا متصل و ثابت شده
2 Ü جعبه صدا از اجزا متعددی ساخته شد
2 Ü جعبه تشدید صدا به شکل بیضی/ مدور/ سه‌گوش است و دورادور آن بسته شده است
2 Ü دسته بندی دارد
این اعداد موضع را می‌توان چنین جمله بندی کرد: سه‌تار سازی کوردئوفون از خانواده لوت-فیدل‌ها، زیر خانواده لوت است با ساختاری پیچیده یعنی دارای دسته و جعبه تشدید مجزا که در دو جهت متفاوت نسبت به هم قرار دارند و دسته ساز به جعبع تشدید متصل و ثابت شده است. در سه‌تار جعبه صدا از اجزا متعددی ساخته شده که بیضی شکل و دورادورش بسته است. سه‌تار دسته بلندی دارد.
به این ترتیب هم در نظامهای رده‌بندی قدیم و هم در نظامهای رده‌بندی معاصر، اولین موضوع مورد توجه شیوه تولید صدا است و از این رو، هر دو سه‌تار را سازی زه‌صدا معرفی کرده‌اند یعنی ذوات الاوتار در برابر کوردئوفون. در گام بعد نیز میان هر دو نظام توافق وجود دارد و سه‌تار را در یک گروه قرار می‌دهند چرا که مقید در نظام رده‌بندی قدیم به همان ویژگی اشاره دارد که لوت در نظامهای معاصر. اما در ادامه نظامهای رده‌بندی معاصر این طبقه‌بندی‌ها را تا سطوح ریز تری ادامه داده‌اند. توجه به این نظامهای طبقه‌بندی در تحلیل تحولات معاصر سازها می‌تواند جالبت توجه باشد. برای مثال در آخرین نمونه بررسی شده، تغییر جعبه گوشی می‌تواند رده ساز را جابجا کند. هرچند که این نظام‌ها تلاش‌هایی برای سازماندهی تفاوت‌های سازها هستند و قطعا ضرورتی ندارد که ما و سازندگان ساز خودمان را با آنها تطبیق دهیم اما در عین حال می‌توانند به درک ما را از چیستی سازها کمک کنند و در برخی موارد مرزهای نه چندان مشخصی که را ترسیم نمایند که با گذر از آنها یک ساز به ساز دیگری تبدیل می‌شود. برای نمونه با ایجاد زاویه میان دسته و سرپنجه سه‌تار از جهانی به عود نزدیک شده و از تار فاصله می‌گیرد اما این که این مرزها کجا هستند، نیازمند تامل و پژوهش است.
منابع:
درویشی، محدرضا، 1383، دائره المعارف سازهای ایران، جلد اول، تهران، نشر ماهور.
مسعودیه، محمدتقی، 1383، مبانی اتنوموزیکولوژی، موسیقی‌شناسی تطبیقی. چاپ دوم. تهران: سروش.
Myers, Helen, 1992, Ethnomusicology an introduction, USA, W.W. Norton & Company