الکساندر جان الیس[1] (1814-1890) ریاضیدان و آواشناس انگلیسی بود. او در هاکستون[2] به دنیا آمد و تحصیلاتش را در ریاضیات و در مدرسه Shrewsbury، کالج Eton و نیز کالج Trinity کمبریج سپری کرد. نام خانوادگی پدرش شارپ بود اما در 1825، برای دریافت حمایت‌های مالی خانواده مادریش، نام قبل از ازدواج مادرش، الیس را برای خود انتخاب کرد.
الیس مشهورترین آواشناس زمان خود بود و در توسعه الفبای فنتیک نقش داشت. او به واسطه مطالعاتش در فنوتیک به آواز علاقه‌مند شد و به مطالعه شکل‌های موسیقایی روی آورد. مهمترین دستاورد الیس از نظر اتنوموزیکولوژی ابداع سیستمی برای اندازه‌گیری فواصل موسیقایی یا سیستم تنال است که با نام سانت[3] شناخته می‌شود. یکی از آثار عمده‌ای که در آن الیس به توضیح این موضوع می‌پردازد مقاله «پیرامون گام‌های موسیقی ملل» است که در سال 1885 در نشریه جامعه هنرهای زیبا منتشر شده است. الیس در این مقاله به توضیح سیستم اندازه‌گیری سانت می‌پردازد. بر پایه‌ی سیستم سانت، هر اکتاو به 1200 بخش مساوی تقسیم می‌شود که هر بخش یک سانت نامیده می‌شود. هر کدام از این 1200 فاصله در حقیقت خود یک تُن یا به عبارت درست‌تر یک میکروتُن است. همان‌طور که گفته شد این تقسیم‌بندی امکان اندازه‌گیری و مقایسه‌ی فواصل موسیقی را فراهم می‌آورد.
این سیستم و نظام تفکری آن، تاثیری عمیقی بر موسیقی‌شناسی تطبیقی گذاشت. تا آنجا که یاپ کونست، نویسنده یکی از مهمترین کتاب‌های کلاسیک اتنوموزیکولوژی، الیس را اولین پایه‌گذار این علم می‌داند. مسعودیه در این مورد می‌نویسد که «او را پدر علم اتنوموزیکولوژی می‌دانند. این معروفیت خصوصا به دلیل مقاله‌ای است از او مربوط به سال 1884. این مقاله یک سال بعد تصحیح شد و با عنوانی جدید انتشار یافت. الیس در این مقاله فواصل اصوات در مدهای یونان قدیم، ایران، کشورهای عربی، هندوستان، جاوه، ژاپن، چین و غیره را اندازه‌گیری نموده و با یکدیگر مقایسه می‌کند. اندازه‌گیری فواصل در این مدها مبتنی بر تقسیم اکتاو به 1200 سِنت است. تقسیم اکتاو به 1200 سِنت که امروز مبنای اندازه‌گیری فواصل را تشکیل می‌دهد، از ابتکارات خود اوست.» (مسعودیه، 1383: 19)
الیس این سیستم را از فرضیه «صد چنگال» در یک نیم‌پرده که پیش از این توسط اسکابلر طرح شده بود الهام گرفته است. او می‌گوید: «اکثر فواصل گام‌های غیرهارمونیکی در مللی مانند یونان، عرب و ایران، یا از جانب فرضیه‌پردازان محلی محاسبه شده که فاصله تطبیقی سیم‌ها را از طریق چند نت محاسبه کرده- فرض هم در اصل بر اساس مقدار ارتعاشاتی است که در طول‌های معینی صادر می‌شوند (که حدودا روش دقیقی است) که فواصلی را از نتی به نت دیگر حساب می‌کنند- و یا استفاده از فواصل نامبرده موسیقی اروپاست». (حجاریان، 1387: 42) سیستم اندازه‌گیری سانت امکان اندازه‌گیری فواصل بسیار کوچک و نیز مقایسه فواصل موسیقایی مشابه در سیستم‌های موسیقایی فرهنگ‌های مختلف را فراهم می‌آورد. الیس در مطالعاتی که با استفاده از همین سیستم انجام داد این اندیشه که فواصل موسیقایی از یک مدل ریاضی تبعیت می‌کنند را رد کرد. او در این مورد می‌نویسد: «گام‌های موسیقی همه یک گونه و طبیعی نیستند. چنین چیزی لزوما در قوانین تشکیل اصوات یافت نمی‌شود.» (به نقل از حجاریان، 1387: 41) در حقیقت این یافته الیس گویای اصالت بنیان فرهنگی نظام‌های موسیقایی جهان بود. این یافته الیس با رویکرد تطوری زمان او در تقابل قرار داشت؛ رویکردی که موسیقی را زبانی جهانی می‌پنداشت. از این منظر، موسیقی در نقاط مختلف جهان در دوره‌های مختلفی از مراحل تکاملش قرار دارد و در این میان موسیقی کلاسیک اروپا کاملترین نمونه آن است. اثر دیگر الیس مقاله‌ایست با نام «تاریخ نغمه نت در موسیقی» که در سال 1880 توسط ژورنال جامعه هنرهای زیبا انتشار یافت.
منابع:
حجاریان، محسن. (1385) مقدمه‌ای بر موسیقی‌شناسی قومی، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و کتاب سرای نیک.
مسعودیه، محمدتقی. (1383) مبانی اتنوموزیکولوژی، موسیقی‌شناسی تطبیقی. چاپ دوم. تهران: سروش.
ویکی پدیا
[1] Alexander John Ellis
[2] Hoxton
[3] Cents
