شکل‌گیری ساختار قومیتی در هر شهر یا موقعیت جغرافیاییِ مشخص، با عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی اقلیمی و بسیاری موضوعات ریز و درشت دیگر در ارتباط است. از این رو مطالعه ساختار قومیتی شهری چون کرج نیز می‌تواند از منظرهای مختلف و گوناگونی مورد خوانش و مطالعه قرار گیرد. در مورد کرج، ساختار قومیتی بسیار قابل توجه و تا آن حد چشم‌گیر است که شعار این شهر را «کرج، ایران کوچک» قرار داده‌اند. اکثریت شهرهای بزرگ ایران مانند اصفهان، تهران، همدان، مشهد، نیشابور، تبریز، قزوین همگی سابقه شهرنشینی طولانی‌ای دارند اما کرج به عنوان یکی از کلانشهرهای اصلی ایران از این قاعده مستثنی است. اگر کمی در تاریخ به عقب بازگردیم اثری از این شهر یا سابقه‌ی شهرنشینی در این موقعیت مکانی نمی‌بینیم. کرج، شهری است که در سال‌های انتهایی حکومت قاجاریه حرکت خود را در راستای تبدیل شدن از یک مجموعه روستا به شهر آغاز کرد و طی دوره پهلوی رشد چشمگیری داشت و پس از آن در دوران انقلاب اسلامی به یکی از بزرگ‌ترین شهرهای کشور و حتی به عنوان یکی از معدود کلانشهرهای ایران بدل شد.
ساختار قومیتی کرج با این روایت کوتاه از روند شکل‌گیری آن ارتباط معناداری دارد. برخی از ساکنان فعلی کرج از اهالی قدیمی این منطقه و مناطق همجوارش هستند. هنوز نام بسیاری از روستاهای قدیمی را می‌توان در گوشه و کنار شهر فعلی کرج یافت؛ ده کرج، حصار، حصارک، وهرجرد، سرجوی، وسیه و کلاک برخی از مهمترین و شناخته شده‌ترین روستاهایی هستند که امروز در میان ساختمان‌های بلند شهر کرج پنهان شده‌اند.
با آغاز روند شکل‌گیری شهر کرج که به واسطه تاسیس کارخانه‌های متعدد و ایجاد فرصت‌های شغلی آغاز شد؛ موجی از مهاجرت‌ها به کرج شروع می‌شود. از شناخته شده‌ترین این مهاجران می‌توان از یزدی‌ها نام برد. مهاجران یزدی در کرج ویژگی جالب توجهی دارند؛ محله چهارصد دستگاه کرج را محله یزدی‌نشین می‌دانند. گورستان این محله نیز به نوعی با این هویت در ارتباط است. در این دوره گروه‌هایی از ترک‌ها، لرها و برخی از دیگر اقوام و از شهرها و قومیت‌های مختلف وارد کرج شدند این مهاجرت ها تا حدود پیروزی انقلاب ادامه دارند. پس از پیروزی انقلاب و آغاز جنگ، موج‌های جدیدی از مهاجرت از شهرهای جنگ زده به کرج آغاز می‌شود که می‌توان آن را سومین جریان در شکل‌گیری ساختار قومیتی کرج دانست.
اگر این روند تاریخی شکل‌گیری ساختار قومی- محلی شهر کرج را بنیان نظری این مستند قرار دهیم، در نتیجه می‌توان گفت این مجموعه می‌تواند با رویکردی تاریخی به سه گروه از ساکنان کرج بپردازد: ساکنان اولیه کرج، موج اول مهاجران و موج دوم مهاجران. این ساختار سه‌گانه می‌تواند مجموعه را به سه پاره تقسیم کند که در اولین برخورد هر پاره می‌تواند دو قسمت از این مجموعه شش قسمتی را به خود اختصاص دهد و از این رو خواهیم داشت:
- قسمت اول و دوم: ساکنان اولیه کرج
- قسمت سوم و چهارم: موج اول مهاجران
- قسمت پنجم و ششم: موج دوم مهاجران
طبیعتا بررسی تمامی گروه‌های قومی و محلی ساکن در کرج خارج از امکانات و تعهدات پژوهش حاضر است. از سوی دیگر زمان 10 دقیقه‌ای هر قسمت نیز فرصت پرداختن به تعداد زیادی از اقوام را فراهم نمی‌کند و به نظر می‌رسد معرفی یک قوم یا گروه محلی در هر قسمت ایده‌آل خواهد بود. از این رو در هر بخش از بخش‌های سه‌گانه تعریف شده دو نمونه قومی یا محلی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و به این ترتیب در مجموعه نهایی، شش نمونه از اقوام و ساکنان کرج معرفی خواهند شد و در مورد سایر نمونه‌های قومی و محلی ساکن کرج تنها به اشاراتی اکتفا می‌شود. برای نمونه در قسمت اول و دوم امکان معرفی بیش از 10 روستا وجود دارد اما تنها دو روستا یا نمونه قومی- محلی را معرفی خواهیم کرد و در مورد سایر نمونه‌های ساکنان قدیمی کرج به اشاراتی تصویری و متنی که در ابتدای هر قسمت قابل ارائه است بسنده می‌کنیم.
اگر مواد پژوهش میدانی مرتبط با گروه‌های قومی و محلی کرج را در دو گروه مواد خام برای «نریشن‌ها» و مواد خام برای «لوکیشن‌ها» تقسیم‌بندی کنیم، در معرفی هر نمونه سعی خواهد شد اطلاعات زیر برای اجرای مستند و تهیه متن فیلم نامه استخراج و ارائه شود.
- موضوعات قابل ارائه برای نریشن‌ها:
- معرفی مختصری از آن قومیت یا گروه محلی
- تاریخچه مختصری از سکونتشان در کرج
- موضوعات قابل ارائه برای لوکیشن‌ها:
- شناسایی افراد و شخصیت‌ها
- شناسایی اماکن و موقعیت‌ها
علاوه بر آنچه مشخصا با اقوام و گروه‌های محلی ساکن کرج در ارتباط است این مستند می‌تواند در حد امکانات و توان خود برخی تعاریف و مفاهیم اولیه قومی را برای مخاطبانش شرح دهد. برای نمونه تعریف قومیت و قوم و همچنین مفاهیمی پیرامون همجوشی قومی، ازدواج‌های بین قومی و همسایگی‌ها می‌توانند به عنوان نریشن مورد استفاده قرار گیرند. موضوع دیگری که در این مستند قابل طرح است، فرصت‌ها و امکاناتی است که تنوع قومی این شهر فراهم می‌آورد. حسن ختام این مجموعه می‌تواند پیشنهادات و امکاناتی باشد که این تنوع قومی- محلی پیش روی مسئولین کرج قرار می‌دهد. پیشنهاداتی چون استفاده از اِلمان‌های قومی در شهر، جلب مشارکت شهروندان با استفاده از پتانسیل‌های گروه‌های قومی و محلی و نمونه‌هایی از این قبیل.
در مجموع، مواد پروهشی قابل ارائه برای مستند «ایران کوچک» عبارتند از مختصری از مفاهیم نظری پیرامون قومیت و مسائل قومی- محلی، توصیف اجمالی سه دوره شکل‌گیری ساختار قومی- محلی شهر کرج شامل: ساکنان اولیه، موج اول مهاجران و موج دوم مهاجران، معرفی مشروح شش نمونه قومی محلی ساکنان کرج مطابق با ساختار سه‌گانه ساکنان اولیه، موج اول مهاجران و موج دوم مهاجران که برای هر یک دو نمونه معرفی خواهند شد و در نهایت مجموعه‌ای از امکانات و فرصت‌هایی که این ویژگی قومی کرج برای مسئولین آن دارد.
فایل ضمیمه که آن را می‌توانید از اینجا دانلود کنید، پژوهشی است که در سال 1391 و توسط حامد جلیلوند و منیژه غزنویان و به درخواست خانم میترا علوی‌طلب برای سیمای کرج تهیه شده است.
